Археолошкиот локалитет Вардарски рид преставува повеќеслојна населба од неолитот, доцното бронезно време, железното време и античкиот период. Се претпоставува дека оваа античка населба е античкиот град Гортинија. Античката населба која започнала да се развива уште во железното време за во Архајскиот период да стане економски моќна и значајна населба во поширокиот регион во долното течение на реката Вардар.

Иако населбата настрадала во природна катастрафа во почетокот на V впне. на крајот на V век од ст.е., била подигната нова населба на истиот простор, со нов концепт на градби и нова организација на градот. Овој начин на урбанизација продолжил и во IV век од ст.е., а тоа е евидентно преку откривањето на архитектонските комплекси на градби, работилници и продавници. Во III век од ст.е. гледаме една нова населба, со нов концепт на живеење, различен од претходните слоеви.

Градот просперирал и во класичниот и во хеленистичкиот период, што било резултат на стабилизацијата на животот во времето на владеењето на Филип II и Александар III и нивните наследници на тронот. Развитокот на градскиот живот, трговијата, богатството на кралството и подоцна богатството на империјата, овозможиле градот да живее според стандардите на другите македонски градови во овој период.

Животот престанал на локалитетот во I век од ст.е. како резултат на римските освојувања, значително подоцна отколку во другите градови во регионот, но крајот бил дефинитивен.

За да ја погледнете виртуелната прошетка на цел екран притиснете тука

Ротондата била откриена од локалните жители во 1918 година. Првите археолошки истражувања биел извршени во 1937 година,од страна на белградскиот археолог Светозар Радојчиќ.

Ротондата е една од ретките ротонди во Југоисточна Европа. Припаѓа на објектите со централно решение и купола. Изграден е во правоаголник, во кој била испишана кружната основа на централниот дел, над која се издигала купола. Должината на храмот е 23 m, а ширината од 7,50 до 14 m. Во црквата се влегувало од западната страна, а од источната страна имала апсида, полукружна одвнатре и правоаголна однадвор. Помеѓу централната преграда и олтарниот простор постоела олтарна преграда со шест орнаментирани столбови. Пред олтарниот дел стоел амвон од зелен песочник. Подот во презвитериумот е богато украсен со мермерни плочи со зеленикава боја во техниката opus sectile.

На еден од пронајдените столбови стои натписот „ΔOMATRIRS“, што се толкува како „DOMUS MARTIRIS“, „маченичка куќа“, а се претпоставува дека црквата била посветена на маченик.

Ротондата е датирана во времето на Јустинијан (527 – 565) или после него, но може да се датира и до крајот на IV век.

Во 1955 година на нејзиниот северозападен дел е изградена црквата „Свети Јован Крстител“.

За да ја погледнете виртуелната прошетка на цел екран притиснете тука

Најстарите слоеви на локалитетот Цареви Кули досегаат до првата половина на V милениум пр. н.е, односно халколитот – бакарното време. Тогаш изникнала првата населба расположена терасесто на југоисточната падина на ридот, односно на стратешки одбран непристапен терен која настрадала во некои од турбулентните времиња кон средината на V милениум. Во овој период на падините биле нивелирани тераси на кои потоа биле градени живеалишта во кои најверојатно живееле помали заедници – кланови.

Животот на просторот на Царевите кули продолжува во времето на средната бронзена епоха, кога над населбата од раниот халколит се подига нова населба расположена на речиси истите тераси со идентичен начин на протегање на живеалиштата и тоа во две фази. Првата, постара фаза, е од преодниот период, односно самиот почетокот, додека дугата, помлада фаза, е од средината на средната бронзена епоха.

Кон крајот на V и почетокот на IV век пр. н.е Цареви Кули повторно добиваат нов импулс во населувањето, период од кој се откриени пет поголеми јами со кружна основа во кои се наоѓаше исклучителен материјал од македонскиот класичен период, односно V и IV век пр. н.е. Се работи за јами вкопани во лискунеста карпа на врвот од ридот и поставени во насока исток-запад во кој се пронајдени грнчарија од локално потекло, но и црно фирнајзирана керамика и некои форми на садови кои претежно се врзуваат со атичките работилници, монети, оружје, предмети употребувани во секојдневието и накит… Од овој период на просторот на Царевите кули биле пронајдени нарушени остатоци од барем едно погребување од IV век пр. н.е.

Во време на македонско-хеленистичкиот период активностите на локалитетот Цареви Кули наеднаш добиваат во својот интензитет. Во тој период најверојатно веќе имаме некаков организиран живот на платото, а пронајдени се повеќе гробови во кои бил застапен биритуален начин на погребување, односно со кремација и инхумација.

По освојувањето на Македонија од страна на Римјаните во текот на 148 год. пр. н.е животот на Цареви Кули продолжува но со нешто понамален интензитет. Единствено во првите години по освојувањето активноста е несмалена, а подоцна значајно опаѓа. Тоа најверојатно се должи на наездата од келтските племиња Скордисци од север кои подолго време, кон крајот на II век пр. н.е., ги пустошиле овие краишта. Истиот интензитет продолжува и во текот на I век во времето на Римската Империја, додека во II-III век сè уште имаме одредена активност, но таа и понатаму е со смален интензитет, а кон крајот на III век овие краишта се опустошени од Готско-херулската наезда.

Кон крајот на III или почетокот на IV век градот Струмица (Тивериопол) заедно со тврдината Цареви Кули е добро утврден град, веројатно благодарение на активностите преземени од страна на Диоклецијан или Константин.

По надоаѓањето на Словените во VI век, струмичката област била населена од словенските племиња Струмјани или Стримонци, и тоа најверојатно во почетокот на VII век. Тие името Астраион или Естреон го словенизирале во Струмица, а животот на доцноантичката тврдина речиси целосно замира.

Дури кон крајот на XI и почетокот на XII век се издига средновековната тврдина над Струмица, кога се појавуваат првите контури на денешните Цареви Кули. Тврдината била изградена со сите свои придружни елементи: Централната кула – Пирг, бедеми околу целото плато, одбранбени кули, цистерни за вода, гранариуми, објекти за живеење, коњушници, ковачници и средновековна црква. Ова најверојатно се должи на градителската активност на византиските цареви од лозата на Комнините (1081-1185 год), поттикната од опасноста на доаѓањето на Крстоносците и Норманите.

По освојувањето на Струмица од страна на Османлиите положбата на тврдината значајно се изменила, зашто таа останала длабоко во територијата и немала речиси никакво одбранбено значење. Сепак, се чини дека кон крајот на XIV и почетокот на XV век таа сè уште го имала својот одбранбен карактер. Последните извештаи за тврдината се од XVII век. Судејќи по описот на Евлија Челеби, тврдината била одамна напуштена и веќе почнала да се руши.

За да ја погледнете виртуелната прошетка на цел екран притиснете тука

Првите претпоставки дека во античкиот Лихнид (денешниот Охрид) постоел театар, ги дал рускиот историчар на уметноста Никодим П. Кондаков на самиот почеток на XX век, а веќе во текот на 1935 година, кога биле извршени првите археолошки ископувања, тие претпоставки биле потврдени и театарот бил делумно откриен. Подоцна, за време на ископувањата вршени во периодот 1959-1960 година, била одредена точната локација и големината на театарот.

Античкиот театар во Охрид бил изграден кон на крајот на III или почетокот на II век, во периодот на доцниот хеленизам и бил наменет за прикажување на драмски, музички и поетски претстави на љубителите на театарската уметност.

Бил граден по угледот на прочуените грчки камени градби од овој вид, со богата архитектонска декорација, особено на театарската зграда која што била украсена со фриз од барелјефни плочи на кои биле вклесани сцени од животот на боговите. На две такви мермерни плочи, кои денес се чуваат во Охридскиот музеј, претставен е богот Дионис во друштво со Музите.

Веднаш по римските освојувања на овие краеви во 148 година п.н.е., театарот, најверојатно за исклучително кратко време, бил приспособен за потребите на римскиот начин на живеење. Објектот бил преуреден во театарски простор со арена за гладијаторски борби и борби со диви ѕверови при што неколку од долните редови седишта биле урнати и на нивно место биле изградени неколку кафези за животните, а орхестрата со почесните седишта била заградена со заштитен ѕид. Подоцна во горната, надворешна зона бил изграден епитеатрон, со што капацитетот на театарот се зголемил до 5000 гледачи.

Во почетокот на IV век од новата ера и со христијанизацијата на населениет, биле разурнати сите пагански објекти во градот. Најверојатно во тие разурнувања страдал и театарот, а материјалот од неговите седишта и другите објекти подоцна бил користен за градење на ранохристијански базилики и многу други сакрални и профани објекти.

Систематските ископувања се започнати во 1977 и по прекин од шест години продолжени во 1984 година, а во текот на 1999 година започна проектот за негово целосно откривање и ставање во функција, а од 2001 година на сцената на отворениот реконструиран простор на античкиот театар повторно, по дваесет векови, се одржуваат драмски претстави, музички приредби и разни други манифестации.

За да ја погледнете виртуелната прошетка на цел екран притиснете тука